Śluza w Białej Górze
W rozwidleniu Wisły znajdziemy prawdziwą bramę Żuław. Cypel Mątowski to najbardziej na południe wysunięty punkt Żuław Wiślanych. Przez wiele stuleci budził zainteresowanie Elbląga i Gdańska. Walki o władanie jednym z najważniejszych wodnych szlaków Europy doprowadziły do wielokrotnego rozregulowania rzeki. Dawniej Nogat stanowił jedno z głównych ramion ujściowych Delty Wisły. Już w XVI wieku rozpoczął się powolny proces obniżania lustra wody Nogatu, co w dłuższej perspektywie mogło doprowadzić do jego wyschnięcia. Portowe miasta Gdańsk i Elbląg chcąc temu zapobiec dążyły do regulowania rzeki. W 1553 roku pod Białą Górą przekopano kanał, w wyniku czego 85% wód wiślanych popłynęło Nogatem, a Wisła przestała być żeglowna na odcinku z Białej Góry do Gdańska. Zmiana nie była zbyt korzystna dla żadnej ze stron. Gdańsk miał niedobór wody a Elblągowi i okolicznym miejscowością groziły wiosenne powodzie. Już w 1612 roku ponownie postanowiono uregulować rzekę poprzez budowę tamy, która zmieniła przepływ wody Wisły do Nogatu w stosunku 2:1. W wyniku wojen szwedzkich tama została zniszczona, a przepływ wody ponownie zniszczony, 70% wody popłynęło Nogatem. W XIX wieku ponownie podjęto próbę regulacji Wisły. W 1848 roku podjęto decyzję o budowie kolejnego kanału. Za wsią Piekło przekopano kanał, zbudowano wały przeciwpowodziowe oraz drewniany jaz jako zapora przeciw krze lodowej. W 1852 roku wybudowano tzw. Wielki Upust regulujący przepływ wody z Liwy do Nogatu. W wyniku tych zmian przepływ rzeki ponownie się zmienił i wynosił 4:1. W 1879 roku przebudowano Wielki Upust, podwyższono wały przeciwpowodziowe na Wiśle. W wyniku kolejnych powodzi które nawiedzały Żuławy, zdecydowano się na podjęcia radykalnych środków i przebudowę Delty Wisły. W latach 1888 – 1895 dokonano przekopu Wisły w okolicach wsi Mikoszewo, regulując jej ujście do wód Zatoki Gdańskiej, jednocześnie odcinając Wisłę Elbląską (Szkarpawę) oraz Wisłę Gdańską (Martwa Wisła) śluzami w Gdańskiej Głowie oraz Przegalinie. Pracę nad wielkim Przekopem Wisły uspokoiły Nogat i 85% wód skierowały w lewe koryto Wisły. Gdańsk został zabezpieczony przed wielką wodą, natomiast Żuławom Elbląskim dalej groziły wiosenne powodzie.
W 1900 roku podjęto decyzję o kolejnej regulacji Nogatu. W latach 1912 – 1916 wybudowano nową śluzę w Białej Górze z dużymi wrotami przeciwpowodziowymi, wybudowano wały przeciwpowodziowe oraz śluzy w Szonowie, Rakowcu oraz Michałowie tworząc kaskadę Nogatu. Dawne ramie ujściowe za Piekłem zostało zamknięte wałem, pozostał po nim tylko prosty odcinek zwany Starym Nogatem. Powyższe inwestycje zabezpieczyły Żuławy przed powodzią, uregulowały rzekę czyniąc ją żeglowną oraz ponownie zmieniły przepływ wody. Historia zatoczyła koło, kiedyś Nogatem płynęło 85% wód Wisły, obecnie raptem 3%.
Aktualny stan perły hydrotechnicznej, zwanej Wodnym Zamkiem powstał na przełomie XIX i XX wieku. Najstarszy z obiektów tzw. Wielki Upust pochodzi z 1852 roku, w 1879 roku obiekt był przebudowywany. Prace na śluzą w Białej Górze trwały od 1912 roku do 1915 roku. Najmłodszym dzieckiem zespołu śluz w Białej Górze jest śluza regulująca ujście Liwy do Nogatu, która powstała w latach 30 ubiegłego wieku. U podnóża śluzy na wschodnim brzegu Nogatu funkcjonuje nowoczesna Marina Biała Góra.
Imponująca rozmiarami i czarująca neogotycką architekturą śluza, sterująca ujściem Wisły, wciąż budzi podziw dla inżynierii hydrotechnicznej z przełomu XIX i XX wieku i pozostaje najważniejszą budowlą tych okolic.
Zespół śluz w Białej Górze składa się z następujących obiektów:
- Śluza komorowa z wrotami przeciwpowodziowymi na rzece Nogat,
- Jaz na Nogacie,
- Śluza i jaz na Liwie.
Jaz w Białej Górze na rzece Nogat ulokowany jest w korpusie prawego wału przeciwpowodziowego na rzece Wiśle, biegnącego w poprzek rzeki Nogat. Płynąc od strony Wisły jaz znajduje na wschodnim brzegu. Jaz jest konstrukcji betonowej, oblicowany cegłą klinkierową. Jaz posiada trzy swiatła, każde z nich po dwie metalowe zasuwy. Do 1996 roku jaz był obsługiwany ręcznie, aktualnie podnoszą i opuszczają zasuwy silniki elektryczne.
Śluza w Białej Górze na rzece Nogat jest śluzą komorową, w konstrukcji betonowej, ściany komory zostały oblicowane cegłą klinkierową. Komora śluzy jest napełniana i opróżniana wodą za pośrednictwem kanałów obiegowych. Kanały zamykane są zasuwami o napędzie ręcznym. Śluza posiada nietypową budowę dzięki czterem parą wrót, po dwie w głowie górnej oraz głowie dolnej. Taka konstrukcja umożliwia śluzowanie zarówno w przypadku wystąpienia wysokich wód na Wiśle jak i na Nogacie. Wrota są dwuskrzydłowe, konstrukcji stalowej, napędzane silnikiem elektrycznym, w razie awarii można przejść na napęd ręczny. Nad wrotami znajdują się kładki komunikacyjne umożliwiające przedostanie się na drugą stronę komory śluzy. Wewnątrz komory śluzy na ścianach znajdują się otwory z pachołami cumowniczymi oraz drabinki komunikacyjne.
Długość użytkowa komory wynosi 57 metrów, szerokość użytkowa 9,53 m., długość całkowita śluzy wynosi zaś 104,50 metra. Różnica poziomów może wynosić nawet 4,1 metra przy wyższych stanach wody, przy średnim stanie wody wynosi około 1 metra.
Bezpośrednio do głowy śluzy przylegają dwuskrzydłowe wrota przeciwpowodziowe, konstrukcji metalowej z kształtowników stalowych, pokryte blachą stalową łączoną na nity. Otwieranie i zamykanie wrót odbywa się ręcznie przy użyciu lin stalowych nawijanych na bęben.
Przed śluzą od strony północnej oraz południowej znajduje się awanport z dalbami, przy których można zacumować w oczekiwaniu na śluzowanie.